---------------
Tư liệu
mà locliec giới thiệu sau đây do Ernest Potteaux viết khoảng một năm sau ngày
Phan Thanh Giản uống thuốc phiện tự sát. Điều đặc biệt là ông Tây này viết bằng
chữ "quốc ngữ", nên khỏi cần phải dịch.
Ernest Potteaux là ai? Đó là viên “Thông ngôn hạng nhất thuộc Soái phủ Lại bộ thượng thơ Nam kì”, ông cũng chính
là “Chánh tổng tài” (Chủ biên, tổng biên tập) đầu tiên của tờ Gia Định báo, tờ
báo đầu tiên viết bằng “tiếng Annam thông thường”, phát hành số đầu ngày 15-4-1865 cho đến khi “bàn giao” lại cho Trương Vĩnh Ký vào ngày
16-9-1869. Năm 1872, Ernest Potteaux lại trở lại thay Trương, nắm giữ chức vụ
“Chánh tổng tài” của Gia Định báo (theo Trần Nhật Vy – Hồ Sơ Gia Định báo).
Ngoài công việc chính
là thông ngôn cho Soái phủ Nam kì, quản lý và viết bài cho Gia Định báo, Ernest
Potteaux còn biên soạn lịch và các sách dạy tiếng Annam cho người Pháp (như cuốn Conversations
francaises et anamites, à l'usage des établissements d'instruction publique -
Đàm thoại tiếng Pháp và An Nam, sử dụng trong các trường công). Có thể nói
Potteaux là một trong những người đầu tiên đã dành ra nhiều thời gian và công sức
để đem thứ chữ “viết bằng tiếng Annam thông thường” ấy vượt
ra khỏi hàng rào các nhà thờ Thiên chúa giáo, đem nó thâm nhập vào đời sống xã
hội Nam kì. Trong cuốn lịch in từ năm 1869 mà locliec giới thiệu ở đây, đã xuất hiện cái tên "chữ quốc ngữ" mà bây giờ ta đang dùng (*).
Cuốn Lịch Annam thuộc về sáu tỉnh
Nam Kì tuế thứ Kỷ Tị (1869) do “SAIGON – Bản in nhà nước” xuất bản năm
1869, in bằng ba thứ chữ: “chữ Langsa (Pháp), chữ quốc ngữ, chữ Annam (chữ Hán)”
do Ernest Potteaux biên soạn. Vì việc làm lịch là để sử dụng cho năm Kỷ Tị 1869
nên việc biên soạn chắc chắn phải được Potteaux tiến hành vào cuối năm 1868 (Mậu
Thìn) hoặc sớm hơn.
Trong cuốn sách
trên, Potteaux đã dành 5 trang (từ trang 36 đến trang 40) để viết về sự kiện
Pháp chiếm ba tỉnh miền Tây năm Đinh Mão 1867, trong đó các trang 36 và 37 có những dòng đề cập
đến nhân vật Phan Thanh Giản. Xin chép và trích lại những đoạn liên quan dưới đây, (vì lối hành văn thời đó có đôi chút khó hiểu nên locliec xin được giải nghĩa ở phần trong ngoặc) .
“Tháng năm, năm Đinh Mão quan Nguyên
soái (Thống đốc De La Grandière) bỏ (rời khỏi) Mỹ Tho, lại có mười bốn chiếc
tàu khói với một ngàn lính Phalangsa có dư (hơn một ngàn lính Pháp) và năm trăm
lính Annam mạnh mẽ trung tín mà giúp nhà nước Phalangsa.
Khi tới Vĩnh Long thì quan Nguyên soái
không cho lính bắn giết người ta, không cho phá giống (thứ) gì hết.
Lại quan kinh lược Phan Thanh Giảng
(Giản) đã biết chống trả với Langsa (Pháp) không có ra gì (không ăn thua), vì
nhà nước Annam (triều đình Huế) xui giục quan Nguyên soái mà làm cho người hờn
(nổi giận), cho nên quan Kinh lược giao (giao nộp) tỉnh Vĩnh Long, lại cấm dân
đừng có chống trả cho khỏi đổ máu những người vô tội.”
“Trong ba tỉnh mới Langsa xem ra Annam
đều cũng như anh em bạn hữu, sự thương nhau làm vậy (như thế) thì là ưng ý quan
Nguyên soái.
Khi ông Phan Thanh Giảng còn ở Vĩnh
Long, thì người (ngài) quyết cho hai nước đều làm anh em bạn hữu.
Cách một tháng sau, ông Phan Thanh Giảng
chết tại Vĩnh Long, là vì thấy còn có một hai người kiếm thể cho dân khỏi ở yên
(kêu gọi chống Pháp), người lấy làm buồn quá chừng, cho nên phải chết.
Trước khi người (Phan) chết thì trối
(trăng trối) với con cái người phải ở tử tế một lòng với Langsa cho được bình
yên, lại người xin (sau đó lại xin) quan Langsa binh vực bà con (dòng họ)
người.
Đến tháng mười Annam (tháng 10 âm) con
ông Phan Thanh Giảng chẳng thèm nghe lời trối ấy, mà ham sự danh tiếng sang
trọng, cho nên mới theo lời không phải (lời sai quấy) mà giục cả dân trong
huyện Bảo an làm giặc”.
Vậy là, theo Potteaux thì:
Chẳng những “quan Kinh lược giao nộp
thành Vĩnh Long”, mà ngài còn “cấm dân không
được chống trả, (ngài) quyết cho hai nước đều làm anh em bạn hữu”.
Cũng theo Potteaux, trước khi chết, Phan còn cầu xin
người Pháp bảo vệ dòng họ của mình (và sau cuộc mặc cả này thì sự thực đã cho thấy Phan được lời hơn nhiều so với những gì mình yêu cầu, đó là sự cam kết của Đề đốc La Grandière rằng “sẽ nỗ lực bằng mọi phương cách có thể để đảm bảo cho con cháu của ngài có
được những quyền lợi và chức vị thích hợp trong tương lai”- xem thư điếu của La
Grandière
ở entry kế trước).
Về lý do Phan
Thanh Giản tự tử, Potteaux cho biết: vì “người
lấy làm buồn quá chừng, cho nên phải chết”. Tại sao Phan lại “buồn quá
chừng”? Potteaux chỉ rõ là vì Phan “thấy
còn có một hai người kiếm thể cho dân
khỏi ở yên”(tức là những người chống Pháp), mà như ta đã biết trong những
người “kiếm thể cho dân khỏi ở yên”đó,
lúc bấy giờ có chính hai người con trai của Phan Thanh Giản là Phan Tôn và Phan
Liêm (**).
Tương truyền thời
ấy vua Tự Đức có đôi câu đối:
Quân ân, thần khả báo
Phụ nghiệp, tử năng thừa
Chiếu vào quan Kinh lược Phan Thanh Giản, luân lý cương thường đảo lộn, việc nước việc nhà hỏng bét cả
hai, ơn vua ngài đã chẳng báo đáp mà con ngài cũng chẳng thèm nghe lời ngài, phải chăng vì thế mà ngài “buồn quá
chừng”, nên tự tìm đến cái chết?.
----------
(*) Một câu hỏi từng được đặt ra trong các nghiên cứu về
quá trình hình thành và phát triển chữ “quốc ngữ” là: Ai là người đã đặt tên
cho thứ chữ ghi âm theo chữ cái Latin mà ngày nay chúng ta đang dùng là “Chữ
Quốc Ngữ”? Cho đến bây giờ, chưa thể khẳng định đích xác được người đó là ai.
Nhưng nếu căn cứ trên văn bản cuốn Lịch Annam thuộc về sáu tỉnh Nam Kì tuế thứ Kỷ Tị (1869) ta có thể thấy Ernest Potteaux là ứng cử viên sáng giá
nhất.
làm tay sai cho giặc thì nhục lắm
Trả lờiXóa